Πριν από δέκα περίπου χρόνια, το 2016, το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας απονεμήθηκε σε έναν από τους σπουδαιότερους Αμερικανούς τραγουδοποιούς, τον Μπομπ Ντίλαν, για τους στίχους των τραγουδιών του. Η Σουηδική Ακαδημία αναγνώριζε έτσι την αξία του στιχουργού που ερμηνεύει ο ίδιος τα τραγούδια του, συνδυάζοντας ποίηση, μουσική και κριτική σκέψη. Τα τρία αυτά στοιχεία ενσαρκώνει και το «τραγούδι» του Διονύση Σαββόπουλου: ποίηση με ιδιαίτερο άρωμα μαγικού ρεαλισμού, μουσική με ήχους Νέου Κύματος, σκληρή και αδέκαστη κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική κριτική. Αν υπάρχει μια εμβληματική μορφή που στοιχειώνει το έργο του Διονύση Σαββόπουλου, αυτή είναι ο Καραγκιόζης, γέλιο, ταυτόχρονα, και αδυσώπητη κριτική. Ο Καραγκιόζης όμως δεν είναι απλά μια εικόνα ή μια μεταφορά. Είναι η δημιουργική γραφή της ψυχής του, η ποιητική πνοή της προσωπικότητάς του.

Ο Καραγκιόζης του Σαββόπουλου ενσαρκώνει αυτό που ο Γάλλος κοινωνιολόγος Μισέλ Μαφεζολί αποκαλεί «διττότητα» (duplicite), χαρακτηριστικό του διπρόσωπου ατόμου που προσποιείται, που παίζει διπλό παιχνίδι. Ο καθημερινός άνθρωπος, ο δημοκρατικός άνθρωπος, ο άνθρωπος που έζησε το φοιτητικό κίνημα, τη χούντα και το ψευδοδημοκρατικό καθεστώς της Μεταπολίτευσης, ο άνθρωπος του οποίου η μοίρα υφαινόταν από χέρια χίλιων αφεντάδων έπρεπε να είναι διπρόσωπος, σαν τον Καραγκιόζη, για να επιζήσει. Έπρεπε να είναι ταυτόχρονα κύριος του εαυτού του και υπηρέτης των αφεντάδων του. Στο μεταπολιτευτικό καθεστώς κοινωνικής καταπίεσης και επίφασης δημοκρατίας, όπου η πολιτισμική και κοινωνική μεταρρυθμιστική δυναμική της δεκαετίας του 1960 είχε ανακοπεί από τη χούντα, η διττότητα ήταν στάση συνώνυμη της ανθρώπινης και προσωπικής αξιοπρέπειας. Η «Δημοσθένους λέξις» αντικατοπτρίζει την ερήμωση της μεταπολίτευσης, όπου ο φυλακισμένος βγαίνει από τη φυλακή του για να αντικρίσει κλειστά καφενεία και έρημους δρόμους. Η «αγωνία αυτού του τόπου για ζωή», ο ήλιος που «θ’ αποκοιμηθεί μες στα ερείπια της Ολύνθου», οι «ξενιτεμένοι» φίλοι και οι εχθροί που μοιάζουν «πράγματα του μύθου», ο κανταδόρος που δεν ξέρει «τι να παίξει στα παιδιά στην Αγορά, στο Λαύριο», ο Καραγκιόζης που σώζεται, επειδή ονειρεύεται είναι συμβολικές μορφές (figures) που πρωταγωνιστούν σε ένα θέατρο σκιών, πένθους και ανάστασης της δημοκρατικής κοινωνίας. Το παιχνίδισμα ανάμεσα στο σοβαρό και το αστείο, τον λαϊκό μύθο και την κριτική της δημοκρατίας, το γέλιο και το κλάμα, την αξιοπρέπεια και τον εξευτελισμό, τη ζωή και τον θάνατο είναι η ποιητική υπογραφή του Σαββόπουλου.

Το όνειρο είναι πιο ζωντανό από την πραγματικότητα. Η φαντασιακή διάσταση του κοινωνικού, συχνά αγνοημένη από όλες τις ρασιοναλιστικές συμβολαιοκρατικές θεωρίες που πρωταγωνιστούν στη Νεωτερικότητα, δεν είναι μόνο μέσο συμβίωσης αλλά πολύ συχνά μέσο επούλωσης των κοινωνικών πληγών. Η φαντασιακή διάσταση της κοινωνικής ανασυγκρότησης είναι άλλωστε θέμα παραμελημένο από κοινωνιολόγους και πολιτικούς φιλοσόφους, οι οποίοι εμμένουν στο επίπεδο της οικονομικής ή της συνταγματικής διάστασης της δημοκρατικής ανασυγκρότησης. Πιστεύουν ότι η θεραπεία της νόησης είναι αρκετή και δεν τολμούν ή δεν μπορούν να διεισδύσουν στα άδυτα της ψυχής ενός λαού, όπου κυριαρχεί το πάθος, το σύμβολο, ο μύθος ανάμεικτος με εικόνες και ήχους. Οι συνταγματολόγοι και οι οικονομολόγοι μιλούν για αποκατάσταση εκεί που ο ποιητής μιλάει για εξιλέωση. Η μεταπολιτευτική Ελλάδα είχε ανάγκη από επούλωση, είχε ανάγκη από ενδυνάμωση και ανάταση των θεσμών. Η μουσική, το τραγούδι, οι στίχοι, η τέχνη και η λογοτεχνία είναι όπλα πολύ πιο ικανά να αποκαταστήσουν και να μεταρρυθμίσουν μια κοινωνία σε απόγνωση. Ο Σαββόπουλος, με τον στίχο και το τραγούδι του, με τη δημόσια παρουσία του και την ιδιαίτερη προσωπικότητά του συνέβαλε σε σημαντικό βαθμό στη φαντασιακή ανασύνταξη της μεταπολιτευτικής ελληνικής κοινωνίας, έβαλε στη σκιά του «τούτο το παιδί που δεν έχει πού να πάει».

Το φαντασιακό σύμπαν στο οποίο παραπέμπουν οι στίχοι και η μουσική του Σαββόπουλου είναι γιορτινό και μελαγχολικό. «Ας κρατήσουν οι χοροί» δεν είναι απλά ένας στίχος, είναι τρόπος ζωής, είναι αντίσταση στη θλίψη της πολιτικής πραγματικότητας, ένα ξεγλίστρημα από τον καθημερινό θάνατο, ένα κάλεσμα στη συλλογική ανάταση. Άλλοι, με τη δημαγωγία και τον λαϊκισμό, παρέπεμπαν σε μια άλλη διάσταση του φαντασιακού που εγείρει την έπαρση και τη μισαλλοδοξία οξύνοντας την κοινωνική αντιπαράθεση. Ήδη, από το 1989 και αργότερα το 2007 με την παράσταση «Πυρήνας» στο Γκάζι και τα χρόνια της οικονομικής κρίσης, ο Σαββόπουλος ήρθε σε σύγκρουση με αυτό το σύμπαν, με το «κράτος ασυστόλων» των «κωλοελλήνων». Ο Σαββόπουλος έγινε εχθρός τους, σε σημείο που να σπάνε δίσκους του. Υπήρξε μάλιστα και άτυπη οδηγία, κάτι σαν κόκκινη γραμμή, σε ραδιοφωνικούς σταθμούς να μην παίζουν συγκεκριμένα τραγούδια του. Ο τραγουδοποιός έθιξε βαθιές αλήθειες που πόνεσαν και ενόχλησαν την ιδεολογία μιας πολιτικής γενιάς που οδήγησε τη χώρα από το Πολυτεχνείο στην οικονομική, πολιτική και ηθική χρεοκοπία.

Αν μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε το απαράμιλλο ύφος, τον «δαίμονα» του Διονύση Σαββόπουλου σε κάποιον μεγάλο κλασικό ποιητή, αυτός θα ήταν ο Ρωμαίος ποιητής Caius Valerius Catullus, συγγραφέας σατιρικών επιγραμμάτων και χυδαίων ποιημάτων, διανθισμένων με ύβρεις και χλευασμούς, υπόδειγμα κωμικοτραγικού ποιητή με καυστικό χιούμορ. Τόσο για τον Ρωμαίο ποιητή όσο και για τον Διονύση Σαββόπουλο, ή για τον Καραγκιόζη, ο θάνατος είναι κι αυτός μια μορφή του μύθου, τέλος και ταυτόχρονα αρχή, καλωσόρισμα και αποχαιρετισμός σε έναν αέναο κύκλο αναγεννήσεων του ποιητή μέσα από το έργο του – atque in perpetuum frater ave atque vale («και στην αιωνιότητα, αδερφέ, σε καλωσορίζω και σε αποχαιρετώ», Catullus 101, «Αδερφικός αποχαιρετισμός»).

* Ο Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.