«Dr Burnout», ένα διεθνές μπεστ σέλερ που μας αφορά κυκλοφορεί για πρώτη φορά με την «Καθημερινή» και η συγγραφέας του εξηγεί γιατί η εργασιακή εξουθένωση είναι ένα από τα πιο επικίνδυνα σύνδρομα της εποχής μας.

Πότε υποφέρει κανείς από επαγγελματική εξουθένωση; Ποια είναι τα σημάδια; Είναι δικό του το φταίξιμο που του συμβαίνει κάτι τέτοιο; Πώς μπορεί να το αντιμετωπίσει; Μπορεί να το ξεπεράσει και σε πόσο μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα; Μήπως απλά να πάρει λίγες μέρες άδεια, ώστε να «ξαναγεμίσει μπαταρίες»;

Η δρ Κλερ Ασλεϊ, γενική γιατρός με πτυχίο στη νευροεπιστήμη και «επιζήσασα επαγγελματικής εξουθένωσης» όπως αυτοπροσδιορίζεται έχει αφιερώσει τα πρόσφατα χρόνια της επαγγελματικής της σταδιοδρομίας στην ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση σχετικά με το burnout.

Πρόσφατα, κυκλοφόρησε το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο «Dr Burnout – Εξι βήματα ανάκαμψης από την επαγγελματική εξουθένωση», στο οποίο απαντά όλα τα βασανιστικά και κρίσιμα ερωτήματα που απασχολούν τους ανθρώπους που υποφέρουν από συμπτώματα που υποψιάζονται ότι μπορεί να τους προειδοποιούν για burnout αλλά δεν γνωρίζουν πού να απευθυνθούν για να λάβουν εμπεριστατωμένες απαντήσεις.

Και πρώτα από όλα, τι είναι η επαγγελματική εξουθένωση, δρ Ασλεϊ;

Η επαγγελματική εξουθένωση είναι κάτι περισσότερο από το να αισθάνεσαι κουρασμένος μετά από μια δύσκολη εβδομάδα στη δουλειά. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας την ορίζει επίσημα ως “ένα επαγγελματικό σύνδρομο που προκύπτει από παρατεταμένο εργασιακό στρες το οποίο δεν έχει αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά”. Αυτό που κάνει το burnout ξεχωριστό είναι ότι περιλαμβάνει τρία συγκεκριμένα στοιχεία, τα οποία πρέπει όλα να συνυπάρχουν: τη συναισθηματική εξάντληση, δηλαδή να αισθάνεσαι πλήρως εξουθενωμένος, όσο κι αν ξεκουράζεσαι, την αποπροσωποποίηση, δηλαδή να αντιμετωπίζεις με κυνισμό ή αδιαφορία τη δουλειά σου, και τη μειωμένη επαγγελματική απόδοση. Τα συμπτώματα μπορεί να είναι έντονα σωματικά. Πολλοί δεν συνειδητοποιούν ότι το burnout μπορεί να προκαλέσει πόνο στο στήθος, πονοκεφάλους, προβλήματα πέψης, διαταραχές ύπνου και συχνές μικροασθένειες λόγω εξασθένησης του ανοσοποιητικού συστήματος. Ψυχολογικά, μπορεί να νιώθεις αποκομμένος, καταβεβλημένος ή να λειτουργείς μηχανικά, χωρίς ενδιαφέρον ή συναίσθημα.

Ποια είναι η διαφορά μεταξύ του να είναι κανείς απλώς κουρασμένος και αγχωμένος και του να υποφέρει από επαγγελματική εξουθένωση;

Αυτή είναι μια πολύ σημαντική διάκριση, επειδή πολλοί άνθρωποι απορρίπτουν τα συμπτώματα του burnout ως «απλό άγχος» – και το καταλαβαίνω απόλυτα. Να ποια είναι η βασική διαφορά: το άγχος, ακόμα και το έντονο άγχος, μπορεί στην πραγματικότητα να είναι ωφέλιμο όταν είναι βραχυπρόθεσμο. Σκεφτείτε την περίπτωση ενός διαγωνίσματος: αυτή η έκρηξη αδρεναλίνης και κορτιζόλης μπορεί να οξύνει την προσοχή και να βοηθήσει να αποδώσει κανείς καλύτερα. Όμως αυτό λειτουργεί μόνο όταν το άγχος έχει ένα σαφές τέλος και το σώμα μπορεί να ανακάμψει. Το burnout είναι αυτό που συμβαίνει όταν αυτή η αντίδραση στο άγχος δεν σταματά ποτέ. Το σώμα δεν είναι φτιαγμένο για να ζει μόνιμα σε κατάσταση «μάχης ή φυγής» και, όταν το κάνει, όλα αρχίζουν να καταρρέουν. Η εξάντληση που αισθάνεσαι με το burnout δεν είναι εκείνη που εξαφανίζεται μετά από έναν καλό ύπνο ή ένα Σαββατοκύριακο μακριά – είναι βαθιά, ως το κόκκαλο, και επίμονη, ανεξάρτητα από το πόση ξεκούραση θα πάρεις. Η τραγωδία είναι ότι πολλοί από εμάς δεν αναγνωρίζουμε ότι γλιστράμε στο burnout μέχρι να φτάσουμε σε κρίση.

Τι προκαλεί το burnout; Είναι πρόβλημα που σχετίζεται αποκλειστικά με τον εργασιακό χώρο;

Ναι, η εργασιακή εξουθένωση είναι ουσιαστικά ένα πρόβλημα που ξεκινά από το εργασιακό περιβάλλον. Αυτή όμως είναι μόνο η μισή αλήθεια. Η επίσημη προσέγγιση είναι αρκετά περιορισμένη. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εστιάζει αποκλειστικά στο burnout που σχετίζεται με τον χώρο εργασίας, κάτι που έχει λογική, αφού η περισσότερη σχετική έρευνα έχει γίνει σε επαγγελματικά πλαίσια. Οι βασικοί «ένοχοι» στον χώρο εργασίας είναι γνωστοί: υπερβολικός φόρτος εργασίας, έλλειψη ελέγχου, ασαφείς προσδοκίες, τοξικές εργασιακές κουλτούρες και το να νιώθεις ότι δεν σε εκτιμούν. Η έρευνα έχει εντοπίσει έξι συγκεκριμένους παράγοντες στον χώρο εργασίας που μπορούν να πυροδοτήσουν burnout τους οποίους περιγράφω αναλυτικά στο βιβλίο. Όμως αυτός ο περιορισμένος ορισμός αγνοεί πλήρως μερικές από τις πιο ευάλωτες ομάδες της κοινωνίας. Οι γονείς και οι φροντιστές βιώνουν ακριβώς τα ίδια συμπτώματα burnout, παρόλο που ο «χώρος εργασίας» τους είναι το ίδιο τους το σπίτι και οι «συνάδελφοί» τους είναι οι άνθρωποι που αγαπούν περισσότερο. Το στρες είναι συνεχές, οι ώρες ατελείωτες, η υποστήριξη συνήθως ανύπαρκτη, και –εδώ είναι το σκληρό κομμάτι– δεν μπορείς να παραιτηθείς ή να πάρεις άδεια από τη φροντίδα ενός παιδιού ή ενός ηλικιωμένου γονέα.

Το burnout εμφανίζεται επίσης σε νευροδιαφορετικά άτομα, τα οποία εξαντλούνται από τη συνεχή προσπάθεια να «προσαρμοστούν» ή να κρύψουν τις διαφορές τους σε έναν κόσμο που δεν έχει σχεδιαστεί για τον τρόπο που λειτουργεί ο εγκέφαλός τους – και αυτό μπορεί να συμβεί ανεξάρτητα από το αν εργάζονται ή όχι.

Υπάρχουν συγκεκριμένοι τύποι ανθρώπων ή δημογραφικές ομάδες που είναι πιο πιθανό να βιώσουν burnout;

Ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας και δημογραφικά στοιχεία αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που θέλουν να ευχαριστούν τους άλλους και οι τελειομανείς είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι. Αν είσαι κάποιος που δυσκολεύεται να πει όχι, βάζει τις ανάγκες των άλλων πριν από τις δικές του ή θέτει πολύ υψηλούς στόχους που δεν καταφέρνει ποτέ να φτάσει, είσαι εκτεθειμένος στο burnout. Αυτά τα χαρακτηριστικά συχνά αναπτύσσονται στην παιδική ηλικία και δημιουργούν έναν κύκλο όπου δουλεύεις υπερβολικά για να αντισταθμίσεις το αίσθημα ότι «δεν είσαι αρκετά καλός».

Όσοι έχουν το «σύνδρομο του απατεώνα» διατρέχουν επίσης αυξημένο κίνδυνο. Αισθάνονται συνεχώς ότι είναι απατεώνες παρά τις αποδείξεις που έχουν για το πόσο ικανοί είναι, και οδηγούνται σε υπερβολική εργασία και χρόνια αυτοαμφισβήτηση.

Δημογραφική ομάδα με υψηλότερο κίνδυνο είναι οι γυναίκες, ειδικά οι μητέρες, που έχουν 28% μεγαλύτερη πιθανότητα να εξαντληθούν σε σύγκριση με τους πατέρες. Ορισμένα επαγγέλματα επίσης κινδυνεύουν περισσότερο: υγειονομική περίθαλψη, νομική, χρηματοοικονομικά, τεχνολογία, διδασκαλία και κοινωνική εργασία. Οι νεότεροι ενήλικες, ιδιαίτερα η γενιά Ζ, παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά burnout από τις προηγούμενες γενιές, πιθανώς λόγω των αλλαγών στον εργασιακό χώρο στην εποχή της πανδημίας.

Είναι το burnout μια περιστασιακή και προσωρινή κατάσταση ή μπορεί να εξελιχθεί σε μακροχρόνιο πρόβλημα υγείας;

Το burnout δεν είναι απλώς μια προσωρινή ταλαιπωρία. Είναι μια σοβαρή κατάσταση υγείας με ενδεχομένως καταστροφικές μακροχρόνιες συνέπειες. Οι σωματικοί κίνδυνοι για την υγεία είναι ξεκάθαροι: το burnout αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο καρδιαγγειακής νόσου, σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, υπέρτασης, ακόμη και πρόωρου θανάτου, ειδικά σε άτομα κάτω των 45 ετών. Μια μελέτη έδειξε ότι εργαζόμενοι με υψηλά επίπεδα burnout είχαν 79% αυξημένο κίνδυνο για στεφανιαία νόσο. Οι ερευνητές το παρομοίασαν με το να ανάβεις τσιγάρο ή να τρως ένα μπέργκερ με διπλό μπέικον. Αυτό που κάνει το θέμα ακόμη πιο ανησυχητικό είναι ότι το burnout προκαλεί πραγματικές, δομικές αλλαγές στον εγκέφαλο. Η αμυγδαλή (το κέντρο του φόβου) μεγαλώνει, οι συνδέσεις μεταξύ εγκεφαλικών περιοχών εξασθενούν και περιοχές που είναι υπεύθυνες για μνήμη και προσοχή χάνουν φαιά ουσία. Αυτά δεν είναι απλώς προσωρινές αντιδράσεις στο στρες, αλλά μετρήσιμες σωματικές αλλαγές. Η διάρκεια αποκατάστασης αντικατοπτρίζει τη σοβαρότητα της κατάστασης: ενώ το κοινό άγχος μπορεί να υποχωρήσει με ένα Σαββατοκύριακο ξεκούρασης, το burnout συχνά χρειάζεται από ένα έως και τρία χρόνια για πλήρη ανάρρωση. Το βασικό μήνυμα είναι ότι το burnout δεν είναι κάτι που απλώς «αντέχεις» ή αγνοείς σαν ένα προσωρινό εργασιακό άγχος. Είναι ιατρική κατάσταση που απαιτεί σοβαρή παρέμβαση. Ομως με την κατάλληλη θεραπεία και αλλαγές στο εργασιακό περιβάλλον, η ανάρρωση είναι απόλυτα εφικτή. Η έγκαιρη αναγνώριση και δράση είναι κρίσιμες. Όσο περισσότερο διαρκεί το burnout, τόσο πιο βαθιά ριζώνουν τα προβλήματα υγείας.

Είναι συνηθισμένο για τους ανθρώπους που υποφέρουν από burnout να κατηγορούν τον εαυτό τους; Νομίζουν ότι κάτι πάει λάθος με αυτούς;

Απόλυτα. Οι περισσότεροι άνθρωποι που βιώνουν burnout είναι πεπεισμένοι ότι φταίνε εκείνοι, ότι είναι με κάποιο τρόπο αδύναμοι ή ανεπαρκείς. Επεσα και εγώ σε αυτήν την παγίδα. Καθόμουν στο ιατρείο μου και κατηγορούσα τον εαυτό μου για το ότι δυσκολευόμουν με εργασίες που πριν έκανα χωρίς κόπο. Το ιδιαίτερα τραγικό είναι ότι αυτή η ενοχή συνήθως ωθεί τους ανθρώπους σε συμπεριφορές που χειροτερεύουν το burnout. Σκέφτονται: «Απλώς πρέπει να δουλέψω πιο σκληρά», «Πρέπει να γίνω πιο οργανωμένος», ή «Πρέπει να μπορώ να τα καταφέρω». Έτσι μένουν αργότερα, παραλείπουν διαλείμματα, αναλαμβάνουν επιπλέον έργα και πιέζονται μέσα στην εξάντληση τροφοδοτώντας άθελά τους το σύστημα που τους καίει. Οι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν τι συμβαίνει επειδή το burnout αναπτύσσεται αργά. Προσαρμόζεσαι σταδιακά στο να νιώθεις χειρότερα, κανονικοποιώντας συμπτώματα που θα έπρεπε να είναι κόκκινες σημαίες. Μέχρι να φτάσεις σε κρίση, λειτουργείς με τόσο λίγη ενέργεια που έχεις ξεχάσει πώς είναι το φυσιολογικό. Η ενοχή που νιώθεις δεν είναι ένδειξη αδυναμίας· είναι στην πραγματικότητα σύμπτωμα της ίδιας της κατάστασης.

Είναι οι επαγγελματίες υγείας και οι γιατροί εξοικειωμένοι με το burnout; Μπορούν να το αναγνωρίσουν και να βοηθήσουν στην αντιμετώπισή του;

Δυστυχώς, αυτό αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κενά στο σύστημα υγείας μας αυτή τη στιγμή. Η ειλικρινής απάντηση είναι ότι πολλοί επαγγελματίες υγείας δεν έχουν επαρκή εκπαίδευση για να αναγνωρίσουν ή να αντιμετωπίσουν το burnout με συγκεκριμένο τρόπο.

Για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα, την Κυριακή 5 Οκτωβρίου η «Καθημερινή» προσφέρει το βιβλίο «Dr Burnout, Έξι βήματα ανάρρωσης από την επαγγελματική εξουθένωση» της δρ Κλερ Ασλεϊ, λίγους μήνες μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά.